Εργαλειακή Ορθολογικότητα vs Fake News

91 mins read

Βιώνουμε μια επικοινωνιακή έκρηξη και ταυτόχρονα μια τραγωδία. Η γνώση έχει εκφυλλισθεί σε πληροφορία.  

Η πανδημία των fake news-Post-truth που σύμφωνα με το λεξικό της Οξφόρδης  είναι ο μετασχηματισμός του πραγματικού γεγονότος σε απολύτως κατασκευασμένο συμβάν αποτελεί μια συγκινησιακή πανούκλα. Δεν έχουμε να αναμετρηθούμε με το κλασικό ψέμα αλλά με την συνειδητή παραγωγή μύθων από κέντρα  εξουσίας και “αντισυστημικές”  ομάδες.   

Ειδικά την περίοδο της πανδημίας ο Π.Ο.Υ δηλώνει ότι οι ψευδείς ειδήσεις εξαπλώνονται πιο γρήγορα από τον ιό ( ΝΕΑ 31-3-2020). Σύμφωνα με έρευνα του περίφημου ΜΙΤ μια ψευδής ιστορία φτάνει σε 1500 άτομα 6 φορές ταχύτερα από μια αληθινή.  Ο επικεφαλής της έρευνας Soroush Vosoughi, ο οποίος μελετά τα fake news από το 2013 αναφέρει «Κι αυτό δεν οφείλεται μόνο στα bots (σ.σ.: προγράμματα που αναπαράγουν αυτόματα περιεχόμενο)ׄ μπορεί να έχει να κάνει με την ανθρώπινη φύση». 

Οι ερευνητές υποστηρίζουν ότι δεν είναι η αλήθεια ή το ψέμα η διαιρετική τομή μεταξύ των δημοφιλών ή μη ειδήσεων, αλλά ο συναισθηματικός τους αντίκτυπος. «Το κλειδί είναι ότι το περιεχόμενο του δημιουργεί μεγάλες συναισθηματικές αντιδράσεις πάει ταχύτερα, μακρύτερα και βαθύτερα», δήλωσε στο The Atlantic η Rebekah Tromble, καθηγήτρια του πανεπιστημίου Leiden της Ολλανδίας.( Π.Μανδραβέλης Καθημερινή 18-3-2020)

Ο συνωμοσιολογικός λόγος είναι εντεταγμένος στην θεαματική του μύθου. Τα σύμβολα, οι ιδέες και οι μύθοι έχουν διαχρονικά δημιουργήσει έναν κόσμο όπου έχει  αποικήσει ο νους μας. Σύμφωνα με τον Ε.Μορεν “ο μύθος έχει την ανώτατη νοολογική ισχύ του μόνο στον βαθμό που δεν αναγνωρίζεται ως μύθος”(Η μέθοδος).  

Συνωμοσίες υπήρξαν και θα υπάρχουν. ‘Oπως μας δείχνει η ιστορία αυτό  που συμβαίνει με τον συνωμοσιολογικό λόγο είναι πως χωρίς να εξαφανίζει την πραγματικότητα, την ανακαθορίζει παραμορφώνοντας την. Με αφετηρία ένα αληθοφανές γεγονός πχ την οικονομική-κοινωνική ισχύ της διασκορπισμένης  εβραϊκής κοινότητος την χρησιμοποίησε στο παρελθόν με επιλεκτικό-ψευδή τρόπο για να επιβεβαιώσει την προκατάληψη της συγκροτώντας μια ανορθολογική θεωρία. 

Η υπόθεση Ντρέιφους είναι χαρακτηριστική. Κατ΄ αυτόν τον τρόπο κατασκευάζεται ένας εχθρός όπου προβάλλονται σε αυτόν φόβοι, μνησικακίες και φθόνος. Ο λαός νομιμοποιείται πλέον να κινηθεί εναντίον τους αφού αμύνεται απέναντι σε μια απειλή.   Ο συνωμοσιολογικός λόγος νομιμοποιεί μια εθνικιστική υστερία όπου ο άλλος ως εχθρός δαιμονοποιείται σε αντιδιαστολή με την  αγνότητα της πατρίδας (Η θεωρία συνωμοσίας με τίτλο ‘’QAnon’’  θεωρεί ότι ένα άτομο με το ψευδώνυμο Q από το βαθύ κράτος των ΗΠΑ κινεί τα νήματα και πολεμά με κάθε τρόπο τα συμφέροντα της χώρας. M.Σερμερ Καθημερινή 24-5-2020). 

Σύμφωνα με τον Π.Α.Ταγκιεφ (Ο μύθος των σοφών της Σιών) η εξολόθρευση  του εχθρού είναι μια “πράξη αμυντικής μαγείας” που εκλογικεύει τις γενοκτονίες και τα ολοκαυτώματα ως μια νόμιμη αυτοάμυνα. Ο δαιμονοποιημένος εχθρός παρουσιάζεται ιστορικά με ετερόκλιτα πολιτικά προσωπεία άλλοτε του σιωνισμού και άλλοτε του κομμουνισμού, του ιμπεριαλισμού και της πλουτοκρατίας. Η σημερινή επωδός του συνωμοσιολόγου είναι ότι η ελίτ του πολιτικού, επιχειρηματικού και ιατρικού κατεστημένου συνωμότησαν και μας έφεραν την πανδημία για να χειραγωγήσουν τους λαούς και να ικανοποιήσουν τα άνομα συμφέροντα τους δίνοντας έτσι  ένα νόημα στο ακατανόητο  της πολύπλοκης πραγματικότητας που συγκροτεί τον παγκοσμιοποιημένο κόσμο. Εκεί ακριβώς που ο κυρίαρχος εργαλειακός ορθολογισμός αδυνατεί διαχωρίζοντας και στεγανοποιώντας τις πολλαπλές διαστάσεις της ανθρωπινής ταυτότητας ψυχολογικές-κοινωνικές-βιολογικές-οικονομικές-ιστορικές. 

Η ιστορική εξέλιξη της εκλογίκευσης που βρίσκεται στον πυρήνα του διαφωτισμού αρνείται να αναγνωρίσει ότι ”ο άνθρωπος είναι αυτό το τρελό ζώο που ανακάλυψε την λογική” όπως έγραφε ο Κ. Καστοριάδης ”κάθε μύθος πολλαπλασιάζεται μεταλλασσόμενος όπως ένας ιός παραμένοντας στον πυρήνα του ίδιος”.

Σύμφωνα με τον Ρ.Μπαρτ ( Μυθολογίες-Μάθημα) ο συνωμοσιολογικός λόγος εκκενώνει την πραγματικότητα από το ιστορικό της νόημα όντας ένας “από-πολιτικοποιημένος” λόγος που όμως δεν παραπέμπει στην απάθεια και την ιδιώτευση αλλά ενέχει ένα ενεργητικό πάθος που κινητοποιεί. Το κίνημα  Tea Party στις ΗΠΑ, η παραθρησκευτική κινητοποίηση για τις ηλεκτρονικές ταυτότητες του 666 ή το αντιεμβολιαστικό κίνημα  είναι ενδεικτικές περιπτώσεις. Στον  συνωμοσιολογικό λόγο υπάρχει όπως λέει ο Manuel de Diegoez μια “μυστικιστική υπερβατική υποστασιοποίηση των γεγονότων μέσω της θεωρίας” που ενέχει τα χαρακτηριστικά μιας μαγικής, φαντασιωτικής,  παντοδύναμης ιδέας  που περιέγραψε η ψυχαναλύτρια M.Klein.  Στην ψυχολογία των μαζών (1920) ο Φρόυντ είχε επισημάνει “πως οι ιδεολογικές αυταπάτες όσο διατηρούσαν ακόμα την ισχύ τους πρόσφεραν σε αυτόν  που τις πίστευε την ισχυρότερη προστασία απέναντι στον κίνδυνο  νεύρωσης”  απαλλάσσοντας το άτομο από την ατομική  υπέρ της συλλογικής νεύρωσης. 

H σταδιακή αποδυνάμωση και η κατάρρευση των ιδεολογιών, μεταφυσικών (θρησκεία) και κοσμικών (κομμουνισμός, φιλελευθερισμός) μετασχηματίζει τους μύθους που έτρεφαν οι ιδεολογίες παράγοντας νέους μύθους.  Στο βιβλίο του “Fantasyland How America went haywire A500-year history” ο δημοσιογράφος Κ. Αντερσεν αναδεικνύει την σταδιακή απομάκρυνση των Αμερικανών από την πραγματικότητα σαν αποτέλεσμα μιας  μεγάλης ανατροπής  που ξεκινά την δεκαετία του 60 (σαν αποτέλεσμα και του σταδιακού εκφυλισμού του κινήματος των πολιτικών δικαιωμάτων) και που συμπυκνώνεται εκτοτε “στο κάνε το δικό σου, βρες την δική σου πραγματικότητα, όλα είναι σχετικά”. Το New Age τότε  ξεκινά την ραγδαία ανάπτυξη του. Οι προφήτες του υπόσχονται να εκπληρώσουν τις προσδοκίες που διέψευσαν οι ιδεολογίες. Ο νέος μύθος είναι το ατομικό εσωτερικό ταξίδι αυτογνωσίας με προορισμό την ευτυχία και την γαλήνη. Οι θεραπείες για το σώμα, την ψυχή  και το πνεύμαׄ πνευματικοί γκουρού, παραψυχολόγοι και αστρολόγοι είναι οι νέοι καθοδηγητές και πιστοί τους διάσημοι καλλιτέχνες, τηλεαστέρες από τον M. Τζακσον μέχρι την Μαντόνα.  Συγγραφείς όπως ο Π. Κοελιο, ο Ν. Τσοπρα το προμοτάρουν και τα βιβλία τους γίνονται ανάρπαστα.

Η έλευση των social media γιγαντώνει την βιομηχανίαׄ δεν χρειάζεται πια να πας στην Ινδία όπως έκαναν οι Beatles και πολλοί άλλοι επώνυμοι  για να βρεις την γαλήνη αφού εκατοντάδες διευθύνσεις  την  φέρνουν πλέον κοντά σου ( Οι προφήτες της New Age Βήμα 24-11-2008). Τώρα όλες οι φαντασιώσεις βρίσκουν εύφορο έδαφος για να πολλαπλασιαστούν στην αρένα του διαδικτύου.  Στο «Πολιτισμός, πηγή δυστυχίας» (1927) ο Φρόυντ προαναγγέλλει “την ψυχολογική αθλιότητα της μάζας”  που την ταυτίζει με την Αμερικανική κοινωνία  προεκτείνοντας έτσι την θέση του Τοκβιλ  για τους Αμερικάνους που “θέλουν την ισότητα μες την ελευθερία και αν δεν μπορούν να την αποκτήσουν την θέλουν και μες την δουλειά’’(Η δημοκρατία στην Αμερική). Οι  μάζες στην Αμερική και στην Ευρώπη που διαδηλώνουν  ενάντια στο Lockdown με το σύνθημα ”ελευθερία ή θάνατος” είναι αυτό που ανέφερε ως «παρανοϊκό» ύφος στην αμερικανική πολιτική ο ιστορικός Ρ. Χοφστάντερ(The paranoid style in American Politics and other Essays  1967) και συναντάται σε όλες τις μορφές του συνωμοσιολογικού λόγου. Πρόκειται για «ύφος» ή «ρητορική» που παρουσιάζει πολλές αναλογίες με τα παρανοϊκά παραληρήματα τα οποία καταγράφονται από τους κλινικούς ερευνητές. 

 Η Σουζαν Τζακομπι στο βιβλίο της «Η εποχή του αμερικανικού ανορθολογισμού»(2008, εκδ.Pantheon)αναφέρονταν στα κύρια χαρακτηριστικά του, την απαξίωση της γνώσης, την περιφρόνηση προς τα επιστημονικά δεδομένα, την σύγχυση ανάμεσα στα γεγονότα και τις απόψεις και την άνοδο του θρησκευτικού φονταμενταλισμού προβλέποντας ότι η εκλογή Ομπάμα “δεν σημαίνει απαραιτήτως ότι η στροφή της αμερικανικής κοινωνίας θα είναι μόνιμη”. Το 63% των αμερικανών  πριν την πανδημία θεωρούσε αληθινή τουλάχιστον μια θεωρία συνωμοσίας  (Καθημερινή 22-5-2013). Πρόσφατα ο πρώην καγκελάριος της Γερμανίας Γ. Σρεντερ υπογράμμιζε “Στην αμερικανική κοινωνία κρύβεται πολύ περισσότερος Τραμπ από όσο φανταζόμαστε . Ο Τραμπ δεν είναι παροδικό φαινόμενο” (Α. Τριφύλλης Βήμα 9-8-2020). Στην χώρα μας πέντε στους δέκα αρνούνται ότι ο κορωνοιος πρόεκυψε από αστάθμητο παράγοντα (έρευνα pulse 14-6-2020). Σε μια γκροτσεσκα μορφή η εργαλειακή ορθολογικότητα συνυπάρχει με τον ανορθολογισμό, μια τερατογέννεση τεχνοεπιστημονικής επανάστασης και μυστικισμού.  

Η Αμερική ως κοσμοείδωλο  εξήγαγε  στις δυτικές κοινωνίες ένα μοντέλο για την ζωή. Οι ανθρωπολογικές αλλαγές σε κοινωνικό επίπεδο με αφετηρία την δεκαετία του 60  μετανάστευσαν σταδιακά και στην Ευρώπη με αιχμή του δόρατος το κυρίαρχο ιδεολόγημα  ότι  η ευτυχία είναι αποτέλεσμα της  μεγίστης παραγωγής και κατανάλωσης  που συναινετικά υπηρετήσαν και η Δεξιά και η Αριστερά μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο.   Η γιγάντωση του τομέα των υπηρεσιών έφερε στο προσκήνιο μια μεσαία τάξη που μέσα από αυτήν αναδύεται  ένας κυρίαρχος μονοδιάστατος ναρκισσιστικός  χαρακτήρας  που οι σχέσεις του με τον εξωτερικό κόσμο  διαμεσολαβούνται από την ροή της μαζικής επικοινωνίας.  Αν την δεκαετία του ‘70 το μοναχικό πλήθος ζούσε “για τα πέντε λεπτά δημοσιότητας” σήμερα αυτό αποτελεί παρελθόν. Η εκρηκτική δυναμική των social media με τα likes και τα share διαμορφώνουν μια εικονική οικειότητα που λειτούργει ως αποκλειστικό  διαβατήριο αναγνωρισιμότητος σε μια αποξενωμένη κοινωνία.  Η κρίση εμπιστοσύνης στην πολιτική και τους θεσμούς είναι ευθέως ανάλογη της κατάρρευσης της γονεϊκής εξουσίας και τον “θάνατο του πατέρα” ως συμβολικού θεματοφύλακα του νόμου. Η αποσάθρωση  των ιδεολογιών διαμόρφωσε μια κοινωνία μειωμένων προσδοκιών και κρίσης αναπαράστασης του μέλλοντος. Η δημοκρατία των συγκινήσεων που πλέον κυριαρχεί τροφοδοτεί τον εθνολαϊκισμό  και τον οικονομικό εθνικισμό  που στην πανδημία πήρε και την μορφή ιατρικού εθνικισμού. Η αυτονομία περιοχών (Καταλονία) είναι η επιτομή του ναρκισσισμού  σε εθνικό επίπεδο, χωρίς βέβαια να ξεχνάμε  το Brexit που εξέπληξε όλους τους ορθολογικά σκεπτόμενους δημοσιολογούντες.  

Η πανδημία έδρασε ως επιταχυντής των υφιστάμενων οικονομικών και κοινωνικών  ανισοτήτων. Κάποτε αυτό που είχε αξία δεν είχε τιμή ενώ σήμερα αυτό που δεν έχει τιμή δεν έχει αξία. Όλες οι σχέσεις γίνονται εμπορευματικές.  

Η  εξατομίκευση στις νεωτερικές κοινωνίες  ενίσχυσε  την ανάδυση ενός υπερτροφικού ΕΓΩ που συνυπάρχει με την ομογενοποίηση των κοινωνικών  στάσεων.  Πρέπει να είσαι in και ποτέ out. Στην ομογενοποίηση αντιδρά η κοινωνία της ακραίας διαφοροποίησης παράγοντας  ναρκισσισμούς  (φυλετικούς, εθνικούς, ταυτοτικούς, θρησκευτικούς, φονταμενταλισμούς) με αιχμή την τρομοκρατία, κοινωνικές παθογένειες (συνωμοσιολογία, ανομία, ναρκωτικά, κατάθλιψη). Η πίστη ότι η κυριαρχία του ορθολογισμού και της γνώσης θα εξαφάνιζαν τις μεταφυσικές ιδεολογίες αποδείχτηκαν αυταπάτες. Σήμερα ο σύγχρονος κόσμος χαρακτηρίζεται «από την ακόρεστη δίψα για μύθους» ( G.Bataille 1972 Euvres combletes  gallimard ). Η επιστημονικοτεχνική  γνώση έχει πετύχει και ταυτόχρονα έχει αποτύχει. 

Επέτυχε στην πρόσφατη κρίση να μειώσει κατά 30%-50%  τους θανάτους. Απέτυχε γιατί η αποκωδικοποίηση του DNA στις αρχές του αιώνα  που με τυμπανοκρουσίες καλλιεργούσε  προσδοκίες “για ασφαλέστερες θεραπείες παλαιών και νέων ασθενειών” αποδείχτηκαν αβάσιμες. Πλήθος ερωτηματικών για τον covid εξακολουθούν να μένουν αναπάντητα διότι όποιος αυξάνει την γνώση του αυξάνει ταυτόχρονα και την άγνοια του. Η επιστημονικοτεχνική γνώση συγχώνευσε τον μύθο της βεβαιότητας και της προόδου.  Ο Φρόυντ αναρωτιόνταν αν η επιστημονική θεωρία ήταν μυθολογική και η ίδια (Επιστολή στον Αϊνστάιν, Warum Krieg 1933).  Το  απωθημένο  από την εργαλειακή ορθολογικότητα συναίσθημα επιστρέφει με διατροφικό τρόπο μεταλλαγμένο σε συνωμοσιολογική μυθολογία που δίνει νόημα στην πολυπλοκότητα του σύγχρονου κόσμου. Ο συνωμοσιολογικός λόγος όντας αυτοαναφορικός  αναβαπτίζει την χαμένη πίστη. Το συναισθηματικό πάθος για να βρει και να αποκαλύψει την αλήθεια που του κρύβουν οι ελίτ του δίνει την απόλαυση ότι έχει ξαναπάρει τον “διανοητικό έλεγχο” της ζωής του εξαλείφοντας “την καταστροφή ή τον φόβο καταστροφής”. Σύμφωνα με τον Χοφστάντερ η εργαλειακή ορθολογικότητα διακατέχεται από την αυταπάτη ότι θα αποδημήσει τον ανορθολογισμό με λογικά  επιχειρήματα.  Μια τέτοια πίστη είναι επειδή η ίδια έχει μετατραπεί σε μύθο. Αυτή είναι και η σκοτεινή πλευρά του διαφωτισμού. Όπως γράφει ο Ε Μορεν “είναι επομένως βασικό να μπορούμε να επιλέγουμε τους μύθους μας, και να μεταβάλλουμε την σχέση υποδούλωσης και τύφλωσης που τους κάνει να καταβροχθίζουν την πραγματικότητα και να μας κυριεύουν” (Η Μέθοδος). Γιατί δεν υπάρχει κοινωνία χωρίς μύθους όπως δεν υπάρχει πνεύμα χωρίς ιδέες.   Η ακμή των πολιτισμών όπως δείχνει η ιστορία είναι η αφετηρία της παρακμής τους.  

Η δημοκρατία δεν μπορεί να έχει μέλλον σε ένα καθεστώς γενικευμένης δυσπιστίας απέναντι στους θεσμούς ευθέως ανάλογο με αυτό που κυριαρχεί στις  διαπροσωπικές σχέσεις. Η αυξανόμενη δυσφορία που χαρακτηρίζει τις κοινωνίες μας δεν είναι παρά  αποτέλεσμα ενός πολιτισμού που έχει χάσει την προωθητική του δύναμη. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα  μια γενικευμένη απάθεια του πολίτη –καταναλωτή, ταυτόχρονα με μια αντιδραστική ριζοσπαστικότητα  χωρίς ιδεολογική πυξίδα, που συνυπάρχει με την ιδιοτελή στάση, ο σώζων εαυτόν σωθήτω ,  θρυμματίζοντας έτσι τον κοινωνικό δεσμό. Ζούμε σε ζοφερούς καιρούς. Η παγκοσμιοποίηση των προβλημάτων αναδεικνύει την ζωτική ανάγκη οικουμενικών   απαντήσεων.  Η διατήρηση του κοινωνικού δεσμού είναι ένας διαχρονικός αγώνας της  ζωής ενάντια στον θάνατο με αβέβαιη έκβαση.

Ο Σάββας Αλεξόγλου είναι Διδάσκων Ψυχαναλυτής

Facebook Comments

Τελευταία Νέα