Σταματίνα Σταματάκου

Μια Γενιά που ξεπέρασε τον εαυτό της και κάθε προσδοκία. Όρθωσε το ανάστημά της, δεν επικαλέστηκε ποτέ το μπόι της, αναδείχθηκε και αναδύθηκε μέσα από τα συντρίμμια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, της Μικρασιατικής καταστροφής, των εγχώριων δικτατοριών και την άνοδο ολοκληρωτικών καθεστώτων στην Ευρώπη.

Αριστεροί και δεξιοί, μοντερνιστές και συντηρητικοί, ρεαλιστές και υπερρεαλιστές, συμβολιστές και νατουραλιστές, κοσμοπολίτες και θιασώτες της παράδοσης έφτιαξαν αυτή τη Γενιά που χώρεσε τον κομμουνιστή Κοσμά Πολίτη, τον Πρόεδρο Δημοκρατίας και στενό συνεργάτη του Κωνσταντίνου Καραμανλή Κωνσταντίνο Τσάτσο, τον Νικόλα Κάλα που χαρακτηρίστηκε ως μία μοναχική φωνή πρωτοπορίας, το συντηρητικό Ανδρέα Καραντώνη, τον αριστερό και εξόριστο Γιάννη Ρίτσο, τον αντικομουνιστή Στρατή Μυριβήλη, τον κομμουνιστή Στρατή Δούκα που κακοποιήθηκε από τους Γερμανούς κατακτητές για τη δράση του, το διπλωμάτη Γιώργο Σεφέρη, τον υπερρεαλιστή, ποιητή και ψυχαναλυτή Ανδρέα Εμπειρίκο, τον παραδοσιακό λογοτέχνη και ζωγράφο Φώτη Κόντογλου, τον Ηλία Βενέζη που στα 18 του χρόνια ήταν αιχμάλωτος στα τάγματα εργασίας(αμελέ ταμπουρού) ενώ διώχθηκε, φυλακίστηκε και παρά λίγο να εκτελεστεί από τη δικτατορία του Ιωάννη Μεταξά, τον πεζογράφο Άγγελο Τερζάκη και τον ποιητή Οδυσσέα Ελύτη. Όλοι μοναδικοί και διαφορετικοί, σε κάθε όμως περίπτωση ενωμένοι με κοινό γνώμονα την «ελληνικότητα».

«Ελληνικότητα» για τον Ελύτη δεν είναι η φουστανέλα ή το τσαρούχι, είναι ένας τρόπος να βλέπεις τα πράγματα, κάτι που ισχύει και στην αρχαιότητα και στο μεσαίωνα και σήμερα πέρα από τις διαφοροποιήσεις που παρουσιάζουν οι κατά καιρούς θρησκείες και επιπτώσεις της ιστορίας, αποτελεί έναν παράγοντα σταθερό και μόνιμο που κάνει τον άνθρωπο να αντιδρά στα πράγματα με ορισμένο τρόπο.

Οι πολέμιοί της κατηγορούσαν τη Γενιά του ‘30 παρουσιάζοντας έναν αρνητικό μύθο δυτικοθρεμμένων μεγαλοαστών και μέτριων πεζογράφων. Ωστόσο, η δράση της αποδεικνύει ότι η αστική της ευγένεια ουδέποτε κατέστη ουσιαστική της αδυναμία. Η παρουσία και η συνεισφορά της στον πόλεμο του ’40 ήταν συγκινητική μιας και οι περισσότεροι πολέμησαν στην πρώτη ή τη δεύτερη γραμμή του μετώπου με κίνδυνο της ζωής τους βάζοντας μέσον –όχι για να μη συμμετάσχουν- για να στρατευθούν.

Ο Οδυσσέας Ελύτης και ο Γιώργος Σαραντάρης πολέμησαν μαζί στην πρώτη γραμμή του Αλβανικού Μετώπου. Με την έναρξη του πολέμου του 1940, ο Ελύτης κατατάχθηκε ως ανθυπολοχαγός στη Διοίκηση του Στρατηγείου Α΄ Σώματος Στρατού. Στις 13 Δεκεμβρίου 1940 μετατέθηκε στη ζώνη πυρός. Ο Σαραντάρης εμφορούμενος από συναισθήματα φιλοπατρίας συμμετείχε στον Ελληνοϊταλικό Πόλεμο. Τόσο ο Ελύτης όσο και ο Σαραντάρης προσβλήθηκαν από τύφο. Ο πρώτος τα κατάφερε, ο δεύτερος πάλι όχι, εξέπνευσε στις 25 Φεβρουαρίου του 1941. Η εμπειρία του πολέμου για τον Ελύτη είχε έντονη επίδραση στην ποίησή του. Το έργο του «Άσμα ηρωικό και πένθιμο για τον χαμένο ανθυπολοχαγό της Αλβανίας» φαίνεται να το έγραψε για τον φίλο του Σαραντάρη. Επίσης, τα δύο πρώτα αναγνώσματα του «Άξιον Εστί» είναι αφιερωμένα στο Αλβανικό Μέτωπο.

Ο Γεώργιος Θεοτοκάς στις 22 Νοεμβρίου 1940 παρουσιάστηκε ως εθελοντής στο Γουδί αλλά του αρνήθηκαν την κατάταξη. Στις 3 Δεκεμβρίου του 1940 κατατάχθηκε στο Έμπεδο και στις 17 Ιανουρίου 1941 αποστρατεύθηκε. Τον Φεβρουάριο του 1941 κατατάχθηκε εκ νέου στον 12ο λόχο του ΓΕΑ, όπου εκπαιδεύτηκε στους όλμους. Αξίζει να σημειωθεί ότι έβαλε «μέσον», συγκεκριμένα το στρατηγό Σέργιο Γυαλίστρα, για να πολεμήσει στην πρώτη γραμμή.

Ο Νίκος Καββαδίας το ‘40 πολέμησε στην Αλβανία, αρχικά υπηρέτησε ως ημιονηγός τραυματιοφορέας και αργότερα, λόγω της ειδικότητάς που είχε ως ασυρματιστής, χρησιμοποιήθηκε στο σταθμό υποκλοπής της ΙΙΙ Μεραρχίας. Κατά τη διάρκεια της Κατοχής, πέρασε στις γραμμές της Εθνικής Αντίστασης, έγινε μέλος του ΕΑΜ και μέλος του ΚΚΕ.

Ο Στρατής Δούκας κατά τη διάρκεια του Ελληνοϊταλικού πολέμου υπηρέτησε ως αξιωματικός. Πήρε μέρος στην Εθνική Αντίσταση από τις γραμμές του ΕΑΜ, εντάχτηκε στο ΚΚΕ και έγινε γνωστό ότι κακοποιήθηκε από τους γερμανούς κατακτητές για τη δράση του.

Ο Στρατής Μυριβήλης κατά τον Ελληνοϊταλικό πόλεμο του 1940 μαζί με άλλους Έλληνες λογίους προσυπέγραψε την Έκκληση των Ελλήνων Διανοουμένων προς τους Διανοούμενους ολόκληρου του Κόσμου με την οποία αφενός καυτηριαζόταν η κακόβουλη ιταλική επίθεση, αφετέρου, διέγειρε την παγκόσμια κοινή γνώμη σε επανάσταση συνειδήσεων για κοινό νέο πνευματικό Μαραθώνα ενώ την περίοδο του εμφυλίου πολέμου τάχθηκε εναντίον των κομμουνιστών.

Ο Λουκής Ακρίτας ήταν νεαρός Κύπριος τότε και προκειμένου να πολεμήσει στο Ελληνοαλβανικό μέτωπο ως απλός στρατιώτης, αλλάζει την αγγλική του υπηκοότητα με την ελληνική. Παράλληλα, ήταν και πολεμικός ανταποκριτής της εφημερίδας ΕΣΤΙΑ. Όπως αναφέρει η κόρη του Έλενα Ακρίτα, τους τελευταίους μήνες της Κατοχής εξέδιδε την αντιστασιακή εφημερίδα Καθημερινά Νέα που η έκδοση της συνεχίστηκε για λίγο διάστημα και μετά την απελευθέρωση. Από την θητεία του στον πόλεμο εμπνέεται και γράφει το μεγάλο μυθιστόρημα ΟΙ ΑΡΜΑΤΩΜΕΝΟΙ. Στη διάρκεια της Κατοχής ο Λουκής Ακρίτας υπήρξε ιδρυτικό μέλος της αντιστασιακής οργάνωσης ‘Τριμελής Επιτροπή Αγώνος’ μαζί με τον Μιλτιάδη Πορφυρογέννη και τον στρατηγό Σπηλιωτόπουλο.

Όταν εκδηλώθηκε ο πόλεμος ο Κωνσταντίνος Τσάτσος μαζί με τους Ιωάννη Θεοδωρακόπουλο και Ιωάννη Κακριδή έστειλαν επιστολή στον Μεταξά με την οποία του ζητούσαν να καταταγούν εθελοντικά και να πολεμήσουν. Τελικά ο Τσάτσος χρησιμοποιήθηκε στη Διεύθυνση Εξωτερικού Τύπου για τη σύνταξη προπαγανδιστικών ξενόγλωσσων φυλλαδίων. Εργάστηκε στην Εθνική Οργάνωση Χριστιανικής Αλληλεγγύης (ΕΟΧΑ) της Αρχιεπισκοπής και στο συσσίτιο του Πανεπιστημίου. Στην επέτειο της 28ης Οκτωβρίου του 1941 εκφώνησε ομιλία προς τους φοιτητές του και στη συνέχεια τους συνέστησε να καταθέσουν ομαδικώς άνθη στο μνημείο του Άγνωστου στρατιώτη, αλλά λόγω της φρούρησης του χώρου η κατάθεση πραγματοποιήθηκε στο άγαλμα του Διονύσιου Σολωμού στον Εθνικό κήπο. Την επόμενη ημέρα απολύθηκε από το Πανεπιστήμιο. Με τη βοήθεια του Αρχιεπίσκοπου Δαμασκηνού επέστρεψε στο σπίτι του από το κρησφύγετο όπου κρυβόταν χωρίς να συλληφθεί. Το 1942 ίδρυσε τη Σοσιαλιστική Ένωση μαζί με τους Ξενοφόντα  Ζολώτα, Γεώργιο Μαύρο, Άγγελο Αγγελόπουλο και Πέτρο Γαρουφαλιά. Κατά τη διάρκεια της κατοχής συνεργάστηκε με τον Χριστόδουλο Τσιγάντε ως μέλος της επιτροπής που αποτελούσε τον σύνδεσμο μεταξύ της κυβερνήσεως του Καΐρου και των αντιστασιακών οργανώσεων. Για τη δράση του αυτή καταδιώχθηκε, τον Ιούλιο του 1944 διέφυγε στη Μέση Ανατολή μέχρι το Νοέμβριο του ίδιου έτους.

Ο Άγγελος Τερζάκης πήρε μέρος στον Ελληνοϊταλικό Πόλεμο και κατέγραψε τις εμπειρίες του σε κάποια από τα διηγήματά του και κυρίως στο βιβλίο του «Απρίλης». Αναφέρεται ότι παρέμεινε στη ζώνη του πυρός ως το τέλος του πολέμου.

Ο Νίκος Εγγονόπουλος πολέμησε στο Αλβανικό μέτωπο και αιχμαλωτίσθηκε από τους Γερμανούς. Μεταφέρθηκε σε στρατόπεδο εργασίας, από όπου δραπέτευσε και επέστρεψε στην Αθήνα με τα πόδια. Το 1944, με νωπές τις αναμνήσεις του πολέμου, παρουσίασε τον «Μπολιβάρ», την κορυφαία στιγμή της ποίησής του. Ο Ανδρέα Καραντώνης, που επίσης πολέμησε το ’40, το χαρακτήρισε ως τον «Ύμνο εις την Ελευθερία» της γενιάς του 30.

Ο Ηλίας Βενέζης διώχθηκε για τις πολιτικές του ιδέες από τη δικτατορία του Μεταξά με το νόμο του «Ιδιωνύμου» και κατά τη διάρκεια της Κατοχής συνελήφθη με την κατηγορία ότι σε συγκέντρωση του προσωπικού της Τράπεζας είχε μιλήσει για ελευθερία με αφορμή την επέτειο της 28ης Οκτωβρίου. Φυλακίστηκε στο “Μπλοκ C” των φυλακών Αβέρωφ και η εκτέλεσή του απετράπη έπειτα από αντιδράσεις του πνευματικού κόσμου.

Ο Γιάννης Ρίτσος ήταν βαριά άρρωστος καθόλη τη διάρκεια της Κατοχής, τον πρώτο καιρό συζούσε με την Έλλη Αλεξίου. Ωστόσο, συνέβαλε όσο μπορούσε και έγραψε το μυθιστόρημα «Στους πρόποδες της σιωπής».

Ο Ανδρέας Εμπειρίκος οργάνωνε στο σπίτι του συγκεντρώσεις φίλων λογοτεχνών, όπου διαβάζονταν αποσπάσματα των έργων τους, καθώς και άλλων νέων συγγραφέων. Αρχικά οι συναντήσεις αυτές αφορούσαν λίγους στενούς φίλους του Εμπειρίκου, ωστόσο σύντομα διευρύνθηκαν και έφθασαν να περιλαμβάνουν έναν ευρύ κύκλο καλλιτεχνών, με συμμετοχή ποιητών όπως ο Νίκος Γκάτσος, ο Νίκος Εγγονόπουλος, ο Νάνος Βαλαωρίτης και άλλοι.

Η Γενιά του ’30 κέρδισε τον Πόλεμο του ’40 με όπλο της κι ασπίδα της την «ελληνικότητα». 

Ο Οδυσσέας Ελύτης είχε πει: «Σημασία έχει ότι “έζησα το θαύμα” και σώθηκα από ένα θαύμα.».